Door Dirk Jansen
Stefan Zweig legt in het onderstaande artikel feilloos zijn vinger op een belangrijke reden waarom het humanisme zoveel moeite heeft ingang te vinden bij brede lagen van de bevolking. Kort samengevat: de humanistische boodschap is verwoord als een ideaal, abstract, te weinig tastbaar. Daarmee legt hij het af tegen populistische bewegingen die een concreet vijandbeeld creëren (weg met de Islam of vluchtelingen blijf thuis). Daarmee werven zij direct grote aanhang en winnen verkiezingen. Stefan Zweig verwoordde zijn ongerustheid hierover al bijna een eeuw geleden. Lees het onderstaande artikel van Zweig.
Het humanisme blijft door deze abstractie een vooral intellectuele beweging.
Toch heeft het humanisme zelf een sterk wapen in handen om zijn ideeën uit te dragen zonder te vervallen in ver weg liggende, abstracte idealen.
Stefan Zweig laat deze benadering in zijn werk zien. Hij vertelt verhalen over concrete mensen die, met vallen en opstaan, proberen te leven als een mens dat alleen zelf verantwoordelijk is voor zijn daden en denken en niet blijft steken in een ééndimensionale waarheid. Vele van zijn korte verhalen en zijn geromantiseerde biografieën beschrijven mensen die twijfel en meerdere waarheden kennen. Neem bijvoorbeeld het korte verhaal Unvermutete Bekanntschaft mit einem Handwerk waarin de ik-figuur steeds probeert te begrijpen waarom zijn tegenspeler handelt zoals hij handelt. Of hoofdpersonen zoals Castellio of Erasmus of Montaigne in Zweig’s geromantiseerde biografieën . Zij leggen de verantwoordelijkheid voor hun handelen altijd bij zichzelf.
Stefan Zweig heeft met zijn werk brede lagen van de bevolking bereikt en daarmee het humanisme handen en voeten gegeven. Niet alleen in de intellectuele bovenlaag. Niet voor niets was hij tijdlang de best verkochte schrijver voor de middenklasse in Europa.
Dirk Jansen
HOE KAN JE DE VERKIEZINGEN WINNEN door Stefan Zweig
Gedeelten uit Triumpf und Tragik des Erasmus von Rotterdam
Helaas moeten we eerlijk toegeven en erkennen dat het hele volk nooit helemaal tevreden is met een ideaal dat alleen maar het welbevinden van iedereen nastreeft. Altijd zal de massa het tastbare, het concrete eerder omarmen dan het abstracte. In de politiek zal daarom een leuze die in plaats van een ideaal een vijandbeeld in het leven roept, een gemakkelijk te begrijpen, handzame tegenstelling, die zich tegen een andere klasse, een ander ras, een andere godsdienst keert, het snelst leiden tot een misdadige golf van fanatieke haat.
Daarentegen ontbeert een slechts bindend, bovennationaal, humanistisch ideaal het zichtbaar imponerende dat de jeugd nodig heeft om de tegenstander strijdbaar in de ogen te zien; een ideaal roept nooit de elementaire opwinding op die het gecreëerde vijandbeeld aan de andere kant van de landsgrens of buiten de eigen geloofsgemeenschap wel kan veroorzaken.
Zodoende wordt het de krachten binnen een partij gemakkelijker gemaakt de eeuwig aanwezige menselijke ontevredenheid in een bepaalde richting te stuwen. Het humanisme, dat aan geen enkele haatdragendheid ruimte biedt, richt geduldig en heroïsch al haar energie op een ver liggend, nauwelijks zichtbaar doel, dat een ideaal zal blijven zolang het een droombeeld van het volk blijft en zolang de Europese eenheid niet verwerkelijkt is.
Overgenomen uit Zweigheft 18: Wie man Wahlen gewinnt – Stefan Zweig
Vertaling Dirk Jansen
