Over de ontvangst van Stefan Zweigs’werk in China
door Arnhilt Johanna Höfle
Dit artikel is een vertaling van “Bis zum letzten Winkel der Erde” door A.J. Höfle gepubliceerd in Zweigheft 07 van het Stefan Zweig Centre Salzburg
Vertaling door Dirk Jansen, Stefan Zweig Genootschap Nederland
“Zijn literaire roem reikte tot in alle uithoeken van de wereld”, liet Thomas Mann noteren in 1952 op de tiende sterfdag van Stefan Zweig. Inderdaad was Zweig, zoals bekend, al tijdens zijn leven één van de meest gelezen en vertaalde schrijvers ter wereld. Zijn werk werd destijds al in meer dan vijftig talen vertaald. In Rusland was hij één van de meest uitgegeven Duitstalige auteurs van de twintigste eeuw. Dat Zweigs’ werk nog steeds wereldwijd de aandacht heeft bewijst de ontvangstgeschiedenis in China op indrukwekkende wijze.
Stefan Zweig behoort samen met Goethe en Schiller, tot de belangrijkste Duitstalige schrijvers in het “Rijk van het Midden”. Alleen al het aantal vertalingen en wetenschappelijke studies van en naar zijn werk zijn uitzonderlijk. Daarnaast zijn er twee kenmerken te noemen die Zweig wezenlijk van andere succesvolle schrijvers in China onderscheidt. Allereerst wordt Zweigs’ werk niet alleen door intellectuelen, academici en schrijvers, maar door een bont gemengd, ook jong, Chinees publiek gelezen. Dat is bij het werk van Franz Kafka bijvoorbeeld niet het geval. Ten tweede zijn de duur en de continuïteit van zijn bekendheid in China opmerkelijk. Al tijdens zijn leven, in de vroege jaren ’20, werd Zweigs werk in China enthousiast onthaald. Ook andere Oostenrijkse schrijvers werden met succes geïntroduceerd, waaronder bijvoorbeeld Arthur Schnitzler. In tegenstelling tot Schnitzler en anderen echter, werden zijn boeken daadwerkelijk in iedere fase van de vorige turbulente eeuw uitgegeven.
Beginnend met de periode van de Republiek, die zich uitstrekte van de ineenstorting van het Keizerrijk in 1911 tot de vestiging van de communistische Volksrepubliek door Mao Zedong in 1949. Ook onder Mao werd het werk van Zweig gelezen en becommentarieerd. Zijn bekendheid bereikte een hoogtepunt in de zogeheten post-Mao-hervormingen na Mao’s dood in 1976, toen in de jaren ’80 een regelrechte Zweig-koorts uitbrak. Tot op de dag van vandaag is Zweig één van de meest geliefde buitenlandse schrijvers. Een blik in de plaatselijke boekhandel, waar de stapels nieuwe vertalingen van Zweig klaarliggen, bevestigt de voortdurende populariteit voor Ciweige, zoals Zweig in het chinees genoemd wordt.
Het sukses van Zweigs’ werk in China berust op de samenspel van verschillende factoren. Enerzijds zijn het zijn thema’s en zijn literaire esthetiek en aan de andere kant spelen de specifieke historische omstandigheden in China een belangrijke rol. Hierbij moet bedacht worden dat de te onderscheiden fasen waarin de waardering voor Zweigs werk in China zich vestigde een andersoortige waardering voor de Oostenrijkse schrijver teweegbracht. In wezen zijn er in de loop van de 20ste eeuw drie tendensen te onderscheiden die elkaar opvolgden: de onbekende biograaf, daarna de antiburgerlijke maatschappijcriticus en tenslotte de grote vrouwenkenner.
Stefan Zweig, de onbekende biograaf
Het is duidelijk dat Zweigs’ biografische teksten met name in de eerste fase van zijn introductie in China een bepalende rol hebben gespeeld. Vanaf de vroege jaren ’20 werden de essays en artikelen van Zweig over Tolstoj, Dostojewski, Rodin, Wassermann en Hölderin in het chinees vertaald en in literaire tijdschriften gepubliceerd.
Het meest invloedrijk was echter zijn biografie van Romain Rolland, die in 1921 in Frankfurt was verschenen. Zweigs’ naam dook voor het eerst op in verband met deze biografie, evenals de eerste vertaling van dit werk in het Chinees, die vervolgens in literaire tijdschriften werd genoemd. Daarna verscheen het werk in boekvorm. Het is aannemelijk dat niet Zweig, maar Romain Rolland het middelpunt van deze interesse was. Romain Rolland was in China geen onbekende na de toekenning van de Nobelprijs in 1915. Bovendien werden de Chinese intellectuelen gefascineerd door zijn pacifistische stellingname. In de moeilijke overgangsperiode na de ineenstorting van het Keizerrijk, die gekenmerkt werd door bloedige oorlogen en machtsstrijd, werkten zij, in het kader van de zogeheten Beweging voor een nieuwe Cultuur, intensief aan vele filosofische, ideologische en politieke alternatieven. In deze fase was Zweig echter slechts een onzichtbare biograaf.
Stefan Zweig, de antiburgerlijke maatschappijcriticus
In de jaren ‘50en ’60 werden behalve biografische werken ook een aantal novellen uitgebracht, waaronder Die Gouvernante en Vierundzwanzig Stunden aus dem Leben einer Frau. Sinds de vestiging van de volksrepubliek China in 1949 werd literatuur vooral beoordeeld volgens de criteria van de antikapitalistische en antiburgerlijke maoïstisch-marxistische literatuurtheorie. Literatuur behoorde de revolutie en de belangen van arbeiders, boeren, boerinnen en soldaten te dienen. Buitenlandse literatuur werd dan ook ingeperkt tot politiek correcte teksten, die vooral uit de pen van DDR schrijvers kwamen.
In tegenstelling tot de situatie in de vorige fase, waarin de persoon Zweig weinig aandacht kreeg, stonden zijn persoonlijke gegevens nu volop in de belangstelling. De vertalingen werden voorzien van uitvoerige commentaren waarin de burgerlijke afkomst van Zweig aan de orde werd gesteld en hem werd verweten dat hij om deze reden te weinig in contact stond met de maatschappelijke werkelijkheid. Vooral zijn vroege werk werd scherp aangevallen, zijn humanistische zienswijzen werden als naïeve luchtfietserij afgedaan en zijn gebrek aan politieke betrokkenheid scherp werd bekritiseerd. Daarentegen loofde men zijn pacifistische en antifascistische engagement uitbundig. Zo werden ook zijn novellen, in het bijzonder Die Gouvernante en Vierundzwanzig Stunden aus dem Leben einer Frau positief beoordeeld. Hierbij speelden de tragische vrouwenfiguren een sleutelrol. Zij legden in de scherpzinnige verhalen van Stefan Zweig, de antiburgerlijke maatschappijcriticus, het morele verval, de leegte, de huichelarij en de meedogenloosheid van de kapitalistische maatschappij bloot.
Stefan Zweig, de vrouwenkenner
Na Mao Zedongs’ dood werd einde jaren ’70 onder Deng Xiaoping een hervormings- en openstellingspolitiek geïntroduceerd, waardoor China in alle opzichten razendsnel zou veranderen. Stefan Zweigs’ boeken hoorden tot de eerste buitenlandse titels die in het nieuwe China werden toegelaten en zij veroorzaakten een ware Zweig-koorts. Zweigs’ boeken werden opnieuw in een tot dan ongekende omvang vertaald, uitgegeven, gelezen en geanalyseerd. Zijn werk stond in sterk contrast met de Chinese literatuur van de voorgaande decennia. Daarin werd in hoge mate de onfeilbaarheid van communistische helden en heldinnen en de onaantastbare patriottische liefde voor Maos’ China beleden. De romantische novellen van Zweig, vooral Brief einer Unbekannten, wonnen steeds meer aan populariteit. Bijzondere voorliefde ging daarin uit naar de door irrationele hartstocht gedreven voorvechtsters, de tot mislukking gedoemde heldinnen. Zweig werd veelvuldig geprezen voor zijn meesterlijke beschrijvingen van de innerlijke gevoelswereld en vooral voor zijn inzicht in de psychologie van de vrouw. Zweig werd de ontleder van de vrouwelijke ziel, de grote vrouwenkenner.
Stefan Zweigs’ internationale roem, die volgens Thomas Mann “tot in de verste hoeken van de aarde reikte”, heeft, zoals de ontvangst in China illustreert, vele oorzaken en veel facetten.
Zweig werd in het “Land van het Midden” onder verschillende omstandigheden en in verschillende rollen ontdekt en herontdekt. Deze geven niet alleen inzicht in de dynamiek van literaire ontvangstprocessen, maar openen misschien ook nieuwe perspectieven. In 2005 werd Brief einer Unbekannten door een jonge Chinese regiseuse verfilmd. Aan de film, die de gebeurtenissen in de novelle verplaatst van het Wenen in de eeuwwisseling naar het Peking van de jaren ’30 en ’40, werden meerdere Chinese en internationale prijzen toegekend. Het werk van Zweig heeft door de audiovisuele vertolkingen een nog groter publiek bereikt. Nieuwe media, en zeker het in China wijd verbreide internet, hebben in China een nieuw hoofdstuk ingeluid dat nog lang niet ten einde is.
