NIEUWS UIT SALZBURG

Een bezoek aan Salzburg levert altijd weer grote of kleine indrukken op die ik graag met u deel:

OVERLAST VAN TOERISME 

Net als in Venetië, Amsterdam en andere toeristische trekpleisters leveren de stromen aan bezoekers welkome inkomsten op, maar de overlast voor de bewoners is groot en roept  weerstanden op. Bijna dagelijks staat de plaatselijke pers vol van politieke strijd rond dit thema. In de Salzburger Nachrichten vond ik een cartoon (zie foto) dat iets van de aversie laat zien. Het plaatje toont de Getreidestrasse, de middeleeuwse hoofdstraat van Salzburg.

DE BURGEMEESTER

Toen in 2007 het Stefan Zweig Genootschap Nederland werd opgericht vierden we dit in de Amsterdamse Bibliotheek met een voorstelling en een tentoonstelling. De beide burgemeesters van de betrokken steden, de heer Job Cohen van Amsterdam en de heer Heinz Schaden van Salzburg, kwamen de tentoonstelling openen.  Wij zijn de beide burgemeesters nog steeds dankbaar voor de mooie start die zij ons Genootschap gaven. Tot mijn verbazing verscheen deze zomer het bericht in de Oostenrijkse pers dat de heer Schaden is veroordeeld tot drie jaren gevangenisstraf (waarvan twee voorwaardelijk) voor “Untreue” (kwade trouw, misbruik van aan jou toevertrouwd geld) wegens het als burgemeester bevoordelen van de financiën van zijn politieke partij.

HET HUIS VAN STEFAN ZWEIG

Stefan Zweig heeft een groot deel van zijn werkzaam leven in Salzburg op de Kapuziner Berg gewoond. In een soort landhuis tegen de helling van de heuvel gebouwd, uitkijkend over de stad en met zicht op Berchtesgaden. Dit Paschinger Schlössl  werd in de 17^de eeuw gebouwd en vele malen verbouwd. Toen Zweig er begin 20^ste eeuw ging wonen verbouwde hij het opnieuw. In het Salzburger Museum staat al jaren een prachtig in het rond  geschilderd panorama van de stad en omgeving. Gemaakt in het begin van de negentiende eeuw. Toen ik goed keek ontdekte ik de afbeelding van dit huis (zie foto).  Toen nog eigendom van het naastgelegen klooster.

EEN GOUDEN STEM IN SCHLOSS FROHNBURG

In de nabije omgeving van Salzburg, op weg naar de tuinen van Hellbrunn, ligt het Schloss Frohnburg (zie foto).  Dit statige landhuis wordt regelmatig gebruikt om talenten van de Musikuniversität podiumervaring te geven.

Wij bezochten een concert waarin liederen van onder meer Richard Strauss en Schubert werden gezongen. Natuurlijk kunnen wij ons vergissen, maar de stem van de sopraan Simone Waldhart (zie foto)is veelbelovend. Op YouTube kunt u haar horen zingen (googlen op haar naam). Ze blijft vast niet onopgemerkt in de toch zeer competitieve muziekwereld en niet alleen door haar jurk.

Dirk Jansen

NIEUWSBRIEF STEFAN ZWEIG GENOOTSCHAP                                                        NEDERLAND

October 2019 (2)

STEFAN ZWEIG TAGUNG IN HAMBURG

Beste Stefan Zweig vriendinnen en –vrienden,

Ik vertelde u in eerdere nieuwsbrieven over het interessant ogende programma van het Internationale Stefan Zweig Gesellschaft in Hamburg. Wij gingen er twee weken geleden heen en wij konden meemaken dat het programma inderdaad  veelzijdig en zeer de moeite waard was.

Grensgangers spelen een belangrijke rol in het programma. Zij kiezen in hun leven en/of hun kunst niet voor één perspectief, maar gebruiken er vele. Zoals het gebruik van meerdere kunst genres in hun werken, het wonen in meerdere omgevingen, tijdens het leven bewust met de dood als grensoverschrijding bezig zijn, het spreken van meerdere talen, het bemiddelen tussen verschillende culturen etc. etc. Stefan Zweig is een mens en een kunstenaar die met meerdere waarheden leefde en werkte. Ein Grenzgänger.

Het zou te ver voeren om u volledig verslag te doen, maar graag tip ik mijn vier hoogtepunten van het vierdaagse programma aan:

1. Hamburg leeft en bruist. Als een getogen Rotterdammer zie ik veel overeenkomsten van deze Elbe-stad met de Maas-stad. De haven speelt een grote rol in het stadsleven, al moet ik toegeven dat de Hamburgse haven meer in de stad zelf ligt dan de haven van Rotterdam. De grotendeels verbouwde pakhuizen liggen imposant in en aan het water en terecht noemt Hamburg zich dan ook Speicherstadt. De durf en ondernemingsgeest van de stad weerspiegelen zich in de architectonisch zeer bijzondere Elbphilharmonie. Kosten noch moeite werden gespaard. Het gebouw werd wel tien keer duurder dan begroot. Voor de rest: ga het zelf zien, Hamburg is erg de moeite van de reis waard.
2. In het naburige dorpje Blankenese ligt het huis van de beroemde dichter Richard Dehmel. Hij was een tijdgenoot en vriend van Stefan Zweig. De briefwisseling tussen beiden geeft een mooi tijdsbeeld. Zijn huis is als museum bewaard gebleven.

                                                      Ein Freiheitslied

Es ist nun einmal so,
seit wir geboren sind;
die Blumen blühen wild und bunt,
wir aber mauern Wände
gegen den Wind.
Es wird wohl einmal sein,
wenn wir gestorben sind;
dann blühen die Blumen noch immer so,
und über unsre Mauern
lacht der Wind.

3. Een landhuis van de familie Reemtsma ligt schitterend aan de Elbe. Het huis, in de ’30 jaren gebouwd in de stijl van de nieuwe zakelijkheid getuigt van de enorme rijkdom van deze familie, verkregen in de tabaksindustrie. Het huis, de inrichting en de Hermann Reemstma Stiftung voor wetenschappelijk onderzoek op vele gebieden van cultuur, die er gehuisvest is, roepen bewondering op. Daarnaast is het juist om te vermelden dat de familie in de jaren dertig nauw heeft samengewerkt met de toenmalige nazi-machthebbers. Met hun huidige, veelvoudige sociale- en culturele activiteiten spelen zij op deze gebieden hun rol in de Duitse pogingen tot “wiedergutmachung”.  Ondanks de hoge kwaliteit van de ontvangst en de voorstelling blijven het joods zijn van onze hoofdpersoon Stefan Zweig en de historie van de familie Reemtsma op de achtergrond ongemakkelijk aanwezig. In de avondvoorstelling werden de historische en huidige banden tussen de stad Hamburg en Stefan Zweig en zijn tijdgenoten verteld en verbeeld. Mechthild Groszmann, de in Duitsland bekende toneelspeelster, speelde met haar welluidende basstem een zeer kleurrijke rol in de voorstelling.
4. Het verhaal van Bernd Oei over Stefan Zweig en de Europese droom gehouden in de Mendelsohn zaal van de Hochschule voor Muziek en Theater was, zonder iets af te willen doen aan de kwaliteit van de andere programma onderdelen, voor mij het hoogtepunt van de Tagung. Hij hield een fascinerend betoog, waarin hij uiteen zette dat het werk van Stefan Zweig lagen behelst die zelden of nooit worden herkend. In zijn verhalen en romans worden wezenlijke, existentiële vragen aan de orde gesteld die veel verder reiken dan alleen een pakkende verhaal en een elegante woordkeuze. In zijn boek “Der Grenzgänger” werkt Oei dit uitgangspunt aan de hand van een beschouwing van veel van Zweigs’ werken uit. Dit onderwerp vind ik zo fascinerend dat ik graag in een volgende nieuwsbrief hierop verder in

Als u nu zou denken ”Wat jammer dat ik deze Tagung heb gemist”, dan heb ik goed nieuws voor u: op 17 en 18 april 2020 speelt de volgende Tagung zich af in Bonn. Een combinatie van Stefan Zweig en de feestelijkheden rond Ludwig van Beethoven.

Dirk Jansen

David met het hoofd van Goliath voor Saul
Rembrandt van Rijn

David speelt harp voor Saul

Met Stefan Zweig naar Artis.

“Reise soll Verschwendung sein, Hingabe der Ordnung an den Zufall, des Täglichen an das Auβerordentliche.”

(Uit Reisen und Gereistwerden, 1915)    

In de Nieuwsbrief van september 2018 schreef ik over Stefan Zweigs bezoek aan ons land in maart 1929, hij verbleef toen enkele dagen in Den Haag. Daar hield hij in Pulchri Studio zijn rede Die Europäische Idee in der Literatur, die hij een dag eerder ook in Utrecht had gehouden. Voor zover ik wist was dit – afgezien van een mogelijk vluchtig bezoek als jonge man begin vorige eeuw op doorreis van Engeland naar het continent – de enige keer dat hij ons land bezocht. In zijn eigen herinneringen, Die Welt von gestern, noch in biografieën of andere secundaire literatuur, had ik aanwijzingen gevonden voor een later bezoek aan ons land. Toch hield ik zekerheidshalve een slag om de arm, je kon immers nooit weten. En er was inderdaad enige reden tot voorzichtigheid. In een brief die Zweig op 18 maart vanuit Den Haag aan zijn vrouw schreef verzuchtte hij namelijk dat hij, in plaats van plichtmatige bezoekjes bij de ambassadeurs van Oostenrijk en Duitslands, van wie hij bij aankomst in zijn hotel uitnodigingen had aangetroffen, ‘lieber das Mauritshuis noch einmal’ zou bezoeken. ‘Noch einmal’? Was hij dan eerder in Den Haag geweest? Dirk Jansen sprak niet voor niets in zijn inleiding in de Nieuwsbrief over een ‘sprankje hoop dat Stefan Zweig Nederland weleens twee keer bezocht zou kunnen hebben.’

Welnu, Thomas Huttinga, Zweigvriend en trouw lezer van de Nieuwsbrief, heeft dat sprankje hoop in vervulling doen gaan. Hij wees mij op een passage in Stefan Zweig: wie ich ihn erlebte van Stefans eerste vrouw, Friderike Zweig, dat in 1947 verscheen. Daarin had hij de summiere beschrijving gevonden van een kort bezoek van Zweig, samen met Friderike en haar toen 18-jarige dochter Suse, aan België en Nederland in de zomer van 1928.

Suse von Winternitz, jongste dochter uit Friderikes huwelijk met Felix von Winternitz, was als leerlinge woonachtig in een meisjesinternaat in Gland, aan het Meer van Genève. (Een onbelangrijke maar niet onaardige bijzonderheid is dat dit Quaker-internaat onder leiding stond van een zekere Miss Thomas. Zij was bevriend met Romain Rolland en had haar kat naar diens romanheld Jean-Christophe genoemd.)  Suse was ziek geworden en in de paasvakantie van 1928 door Friderike opgehaald. Zij vergezelde nu haar moeder en stiefvader in augustus op een reis naar België en Nederland.

Sinds zijn overhaaste vertrek in november 1914 was Zweig niet meer terug geweest in België, waarmee hij in het verleden zulke nauwe banden had gehad. De dichter Émile Verhaeren, in november 1916 door een tragisch spoorwegongeluk om het leven gekomen, en de graficus, houtsnijder en kunstschilder Frans Masereel, hadden tot zijn meest intieme vrienden behoord.

Brussel deden Stefan, Friderike en Suse in die warme zomermaand in 1928, anders dan aanvankelijk hun bedoeling was geweest, maar kort aan. Daags na aankomst reisden zij door naar Oostende, waar Stefan dacht meer rust te kunnen vinden om wat te werken. Hun bezoek aan Ieper inspireerde hem tot zijn opstel Ypern, dat op 16 september 1928 verscheen in het Berliner Tageblatt en later is opgenomen in de bundel Begegnungen mit Menschen, Büchern, Städten. Zweig beschrijft daarin zijn weerzien na zovele jaren met deze ‘nun so tragisch berühmte’ stad. Weerzin bekruipt hem vanwege het massatoerisme. Van Lille tot Antwerpen en tot ‘weit ins Holländische hinein’, schrijft hij, staat de naam van deze ville martyre op borden en wegwijzers. Touringcars en autobussen voeren er de ‘ramptoeristen’ (‘nachträgliche Schlachtenbummler’) dagelijks bij duizenden langs de ruïnes, monumenten en begraafplaatsen. De uit patronen vervaardigde souvenirs en uit granaatscherven bestaande crucifixen en rozenkransen stuiten hem tegen de borst. Eén grote show heeft België, tot zijn verdriet en ergernis, van deze lieu de mémoire gemaakt.

Zij reizen verder, Holland in. In Den Haag bezoeken zij het Mauritshuis waar de schilderijen van Rembrandt, in het bijzonder Saul en David, grote indruk op Zweig maken. In Amsterdam gaan zij met Suse naar Artis. Het is een bloedwarme dag, noteert Friderike, ze zijn jaloers op de rinocerossen, die een verkoelend bad tot hun beschikking hebben:

“Stefan begon Hollands tegen ze te praten, dat hadden wij ook in restaurants al geprobeerd, maar zonder enig resultaat. Een paar woorden hadden we wel onthouden, zo bijvoorbeeld ‘vertrecken’, wat ‘sich entfernen’ betekent. Dat riep Stefan een paar maal naar de rinocerossen, maar die bleven ons met hun onbeschrijflijk lelijke koppen onbewogen aanstaren. Zij verstonden hem al net zo min als het bedienend personeel in de restaurants die wij bezochten.”

Op het water hoopt ons drietal vervolgens enige verkoeling te vinden. Zij stappen aan boord van een kleine, overvolle boot die gereed ligt om uit te varen. Wat voor boot dit precies geweest moet zijn is moeilijk te achterhalen. Een rondvaartboot zoals wij die tegenwoordig kennen zal het niet geweest zijn, want Friderike vervolgt dat zij met dit schip ‘een bijzonder interessant Hollands dorp’ zouden gaan bezoeken. Marken misschien, of Volendam? Maar zo ver komt het niet. Voordat ze nog een voet aan boord hebben gezet, nog op de aanlegsteiger, draait Stefan zich resoluut om en stapt weer aan wal. Hij is toch al geen liefhebber van toeristische sightseeing, maar een vaartochtje in deze ‘unbeschreibliche Hitze’ op een stampvol bootje met toeristen wordt hem echt teveel. ‘Zodoende hebben we de Hollandse boerinnen met hun witte kappen, die onvermoeibaar hun koperen spullen zitten te poetsen, nooit gezien’, schrijft Friderike. Ze lachen om Stefans grilligheid en zoeken troost in een koele bierkelder, waar zij zich amuseren met Stefans uitspraak van de Bolsreclame: ‘Enke Dag en Gläschen’.

Hier eindigt Friderikes summiere verslag van haar bezoek met man en dochter aan de Lage Landen. Een goed halfjaar later, als hij wederom Den Haag aandoet, herinnert Zweig zijn vrouw aan hun gezamenlijke bezoek aan het Mauritshuis, dat hij graag ‘noch einmal’ zou bezoeken, liever dan plichtmatige gelegenheidsbezoekjes af te leggen bij ambassadeurs.

Piet Wackie Eysten

SLUIMERSPROOKJE

FERENC MOLNÁR

Met dit sprookje kunnen weduwen hun kleine kinderen en goede kinderen hun oude en moede ouders laten indutten. Het sprookje moet zachtjes, maar vloeiend verteld worden, aan het begin levendig, alsof het waar is, naar het einde toe steeds langzamer en goediger, zodat aan het einde, degene aan wie het verteld wordt, is ingeslapen.

1

In het stadsbos woonde in één van de tentjes een zonderlijk mens. Hij werd Závoczki genoemd. Deze Závoczki was een grote schurk, hij schold iedereen uit, sloeg voortdurend om zich heen, stak met een mes in op mensen, hij stal, bedroog, roofde en was toch een goede kerel, die veel van zijn vrouw hield. Want zijn vrouw was een kleine, eenvoudige dienstmeid, die tot haar 17^de bij een joodse familie gediend had en toen, op een zondag, toen ze een paar uur vrij was, in het stadsbos Závoczki had leren kennen, die een tweekleurige broek droeg, de enen pijp was geel, de andere rood. In zijn haar droeg hij een hanenveer, waaraan een koordje vastzat. Het eind van het koordje zat in zijn zak, en als Závoczki eraan trok, bewoog de veer op zijn hoofd. Daarover moest iedereen erg lachen, en de mooiste dienstmeisjes klommen op de carrousel  waar Závoczki zijn kunsten vertoonde. De eenvoudige, kleine dienstmaagd leerde hier Závoczki kennen en bleef de hele dag bij hem. Ofschoon ze om 7 uur thuis had moeten zijn, ging ze ook om 11 uur nog niet; de volgende dag durfde ze niet meer naar huis. Ze bleef bij de vent met de veer op z’n hoofd en kon zich geen maagd meer noemen en ze was een zo goed, zacht en klein meisje, dat Závoczki haar mee naar het stadhuis nam en trouwde.

Dit mens was de grootste schurk van het hele stadsbos. Al snel was hij de omroeper van een schiettent en weldra leefde hij maandenlang van het geld dat hij met kaartspelen van anderen afnam. Als hij iets had gestolen, dan hield hij op met werken tot het geld op was. Vaak sloot men hem voor een paar dagen in het brandweerhuisje op, dan huilde zijn vrouw de hele dag en nacht en maakte, ofschoon ze wist dat hij niet naar huis kon komen, toch zijn bed naast zich op, zodat het net leek alsof hij zo thuis zou komen. Závoczki gedroeg zich echter in zijn gevangenis zo onbeschaamd, dat men hem in een isoleercel zette. Daar huilde de stakker erg en zei onophoudelijk: “Wat ben ik ongelukkig, wat ben ik ongelukkig”.

Thuis was er geen geld, en Závoczki schaamde zich dat er geen geld was. Zijn hart deed pijn als hij zag dat het lieve kleine dienstmeisje met het bleke gezichtje ’s avonds broodkostjes moest eten, maar omdat zijn vrouw dit niet mocht merken, snauwde hij tegen haar: “Je verspilt al ons geld, onmogelijk stuk ongeluk”. En het bleke gezicht keek hem dan verdrietig aan en huilde bijna, waarop Zácovzki zijn vuist hief: “Jank niet of ik ram je in elkaar”.

Daarop liep hij naar buiten, sloeg de deur dicht, verstopte zich in de schuur en huilde de hele nacht bitter. Het bleke gezichtje waagde het daarna zelfs niet meer om stilletjes te huilen, omdat hij-met-de-veer-op-zijn-hoofd dat verboden had en omdat vrouwen huilen kunnen inhouden. Zo ging het. Maar de volgende dag dachten zij de hele dag aan elkaar, en Závoczki sprak daar met geen woord over. Gewoonlijk sloeg hij daarna de huismeester of stak een politieagent in de rug om daarna snel weg te hollen. Want hij was een driftig, totaal in de prut weggezakt mens, die allang rijp was voor de galg.

Op een zondagavond regende het, en Závoczki zat samen met een andere maatjesdief ergens in de buurt van Herminastrasse op de rand van een grafsteen. Ze speelden kaart in de regen. Het werd al donker en de kaarten waren nauwelijks meer te zien, overigens had de regen ook de afbeeldingen op de kaarten doen uitlopen. Dat had Závoczki nauwelijks gehinderd, want hij herkende de kaarten ook vanaf de achterkant, maar de andere heer stelde toch voor het spel te stoppen. “Dank u, mijn heer” zei hij en stond moeizaam op van het graf. “Dat gaan we niet doen” schreeuwde Závoczki, “anders ben ik de pineut, want je hebt al mijn geld gewonnen, mijn hele kapitaal. Speel door!”. De ander beriep zich erop, dat het regende en al laat werd, morgen zou hij graag revanche geven. En hij holde zo snel als een pijl weg, op blote voeten spetterend door de modder.

Daarop trok Závoczki een keukenmes tevoorschijn en liep de Franciastrasse door tot de Damm voor de Ungarischen Königlichen Staatseisenbahnen. Daar liep, gewoonlijk, Herr Linzmann, de kassier van de Leerfabriek, als hij op zaterdagavond de lonen van de arbeiders kwam brengen. Hij stelde zich verdekt op naast de Damm  om de heer Linzmann op te wachten, hem neer te steken  en het geld  te grijpen. Maar hij wachtte tevergeefs. Hij besefte dat hij te laat was. Herr Linzmann had het geld al weggebracht en was allang met de lege tassen op  weg naar de stad terug. Wat een vervloekt gedoe is dat kaartspel toch.  Je mist daardoor de zaken die werkelijk van belang zijn.

Závoczki klom op de Damm van de Ungarischen Königlichen Staatseisenbahnen en er rolde twee tranen over zijn vuile gezicht; plotseling verbleekte hij, glimlachte en riep: “Julia Zeller! Julia Zeller!”. Dat was de naam van zijn vrouw. En hij pakte het keukenmes met beide handen beet, richtte het op zichzelf en stootte het in zijn hart. Hij stierf direct, rolde van de Damm van de Ungarischen Königlichen Staatseisenbahnen met in zijn zak een spel smoezelige kaarten en drie witte, ivoren ballen, die hij bij het jongleren gebruikte, in zijn haar een hanenveer, op zijn lippen nog steeds de naam van het kleine, zachte dienstmeisje: “Julia Zeller!, Julia Zeller!.

2.

Závoczki werd ter aarde besteld en er was geen sprake van dat de Aartsbisschop van Esztergom een grafrede zou houden. Alleen zijn vrouw was er, in een zwarte jurk, die ze zelf die nacht genaaid had. Iedereen in het huis troostte de bleke Julia: “God zij geloofd, dat hij de gekwelde, kleine dienstmaagd van haar ellende heeft bevrijd. U bent nog jong, God geve hem eeuwige rust, zo is het beter, God is groot. U bent nog jong”. En Julia knikte, zij gaf met een treurige blik de buren gelijk en zei zelfs: “Dank u wel mevrouw de huisbewaarder, u bent zo goed voor mij, mevrouw Braun, dankuwel mevrouw Braun, dank u mevrouw Stufenberg, u bent allemaal zo goed voor me, dank u mevrouw Braun”. Ja, en wat nog opmerkelijker was, ze zei zelfs: “U heeft gelijk mijnheer de commisaris, het is zo veel beter, God geve zijn ziel eeuwige rust”. Want Julia schaamde zich tegenover de politie dat zij een schurk als Závoczki nog over het graf heen kon liefhebben, zonder enige reden, wat werkelijk schandalig was. En ze begon ook, direct een dag na de begrafenis, kinderkleertjes te naaien, want ze zou de komende maand een kind krijgen.

Závoczki werd ’s middags in een armengraf gelegd, waarin hij echter slechts tot de avond bleef. Wie de regels kent, weet ook dat elke avond de groene wagen van de politie-inspectie verschijnt om iedereen naar de gevangenis te brengen die de hele dag lang vlijtig door de politieagenten verzameld was. Dus rijdt iedere nacht een grote groene wagen naar het kerkhof om de schurken die zelfmoord pleegden af te voeren. Zij gaan niet direct naar de hel, maar moeten eerst het vagevuur in. Daar wordt onderzocht wat de oorzaak was en hoe de zaak in elkaar zit. Want er komen van hen nog vrij veel in het paradijs.

Dus, ook Závoczki ging, samen met de anderen,  in de groene wagen zitten, het grote mes nog in zijn hart. Naast hem zat een drenkeling die nog vol water zat, omdat hij zich in de Donau had verdronken. Tegenover hem zat een vrouw met een touw om haar nek. Zij was een arme vrouw die zich opgehangen had. Aan de anderen was niets te zien. In hen zaten alleen kleine kogels die zij op elkaar hadden afgevuurd. De wagen met hen erin vertrok. Hij rammelde de Keresztúrerstrasse op en verdween, richting gevangenis, de donkere nacht in. Hij reed en reed zolang dat het al begon te dagen. Toen begonnen de paarden plotseling harder te lopen en gingen er in gestrekte galop vandoor. Závoczki keek door een gaatje naar buiten en zag, dat de wagen op een zeer brede weg  een dal in raasde waarboven een roze-achtige nevel hing. De wagen steeg op, de wielen draaiden in de lucht, steden en dorpen onder zich latend, maar dat alles deerde Závozcki niet meer, er stak immers een mes in zijn hart, waardoor niets hem meer pijn deed.

Tot stopten ze. De een na de ander stapte uit de wagen, en wachtlieden brachten ze naar een groot kantoor. Ze moesten in de entree wachten, roken was niet toegestaan, velen rochelden op de grond en het stonk toch naar rook. Toen kwam een brildragende ambtenaar naar buiten en riep op alfabet de namen af. Eindelijk was Závoczki aan de beurt.

“Hoe heet u ?” vroeg de beambte zonder op te kijken van het grote blad papier, waarop alles werd bij gehouden.

“Endre Závoczki”.

“Leeftijd?”.

“Twee en dertig”.

“Geboorteplaats ?”.

Daarop antwoordde Závoczki niet. De beambte keek hem nog steeds niet aan. “Geboorteplaats? Onbekend?” Závoczki knikte, want nu keek de ambtenaar hem aan: “U heeft het recht om één dag terug te keren, als u daar in het leven iets hebt vergeten. Wie gewoon vanzelf doodgaat, zoals het hoort, die mag niet terugkeren, want hij heeft niets achtergelaten.  Maar een zelfmoordenaar gaat niet vanzelf dood. Hij vergeet vaak iets en veroorzaakt daardoor leed op aarde. Geef antwoord”. En hij keek hem streng aan, zoals bij zelfmoordenaars gebruikelijk is. Závoczki antwoordde: “Ik heb vergeten de geboorte van mijn kind af te wachten. Achteraf bezien heb ik spijt dat ik het niet heb afgewacht, want ik had het kind graag gezien, maar nu is het te laat. Dat is erg treurig,, maar ik ben een man, en nu ik eenmaal hier ben, denk ik dat ik hier maar blijf”.

“Hup, de kerker in, harteloze schurk”, schreeuwde de beambte en de wachters grepen Závoczki en sloten hem op in de kerker, en Závoczki lachte hen de hele weg erheen uit, het mes in zijn hart en hij schudde zijn hoofd en zei: “Provocateurs zijn jullie, kankergezwellen zijn jullie, nutteloze provocateurs, beulsknechten”. Daarop gaven de wachtlieden Závoczki een trap, waarbij eén het handvat van het mes vasthield, opdat het niet uit zijn hart zou vallen.

3.

Zestien jaren lang zat Závoczki in het vagevuur. Het is een grote leugen, dat het vagevuur brandt. Het vagevuur is niets anders dan een zeer sterk, roze gekleurd licht waarin men een groot aantal jaren moet zitten, totdat het de slechte eigenschappen uit een mens gewist heeft. Závoczki raakte in de loop der tijd gewend aan het licht en meende dat het hem zeer opgeschoond had. Hij smeedde alweer de meest uiteenlopende plannen, want zijn hart was gelouterd  en hij wilde graag zijn kind zien, van wie hij niet eens wist of het een jongen of een meisje was. Toen er dan ook een klerk in het roze licht opdook en aan iedereen vroeg of er bezwaren tegen het personeel leefden, meldde Závoczki zich en vroeg: “Neemt u mij niet kwalijk, geachte heer, heb ik nog het recht om één dag terug te keren omdat ik iets vergeten heb?

“Dat recht heeft u”, zei de klerk, want met degenen die reeds lang in het vagevuur zitten, spreekt men beleefder. “Meldt u zich maar”.

Dat deed Závoczki de volgende dag. De klerk gaf hem een klein briefje, waarop stond dat hij 24 uur verlof kreeg.  Daarop leidde men hem naar de kelder en trok het zwaard uit zijn hart. Voor het mes kreeg hij in het magazijn een nummertje, die hij in zijn zak moest bewaren. Toen ging hij langzaam op weg en liep zo lang tot hij bij de Ujpester Jutenfabriek kwam. Daar vroeg hij beleefd, waar de weduwe Závocszki woont, die in de fabriek werkt. Men gaf hem het adres en hij liep verder.

Zijn vrouw woonde in een kleine arbeiderswoning, waarvan er zes op een rijtje stonden en de een er net zo uitzag als de andere. Het was zondagochtend en de zon scheen. De vrouw was nog altijd het  bekende, kleine, bleke dienstmeisje en slechts een beetje veranderd. Závoczki zag haar, terwijl ze in de benedenverdieping aan het raam zat te naaien. In het venster bloeiden in twee potjes gewone rode bloemen, en naast de bloemen hing een klein gordijn. Opzij van het gordijn was zoveel ruimte, dat men ook de vrouw kon zien. Haar gezicht was zacht en ingetogen.

Závoczki klopte aan de deur. Op het geklop ging de deur open en een meisje verscheen op de drempel. Ze kon best 16 jaar oud zijn, en de man zag gelijk dat het zijn dochter was. Het meisje vroeg streng: “Wat wilt u?”.

Závoczki bedekte met zijn linkerhand zijn hart , zodat het meisje niet de plek van de messteek in zijn sjofele jas zou kunnen zien. Toen merkte hij bij zichzelf dat hij nu eigenlijk wel terug zou kunnen gaan, want hij had zijn dochter gezien. Maar hij moest iets zeggen, want het meisje had gevraagd wat hij wilde. Dus tastte hij met zijn rechterhand in zijn broekzak en haalde er de drie witte, ivoren balletjes uit, waarmee hij zo duivelsgoed had kunnen jongleren.

“Kijk”, zei hij, ik ken de meest aardige kunsten…”

En hij grijnsde om zijn dochter aan het lachen te krijgen. Maar de dochter lachte niet. Ze was net zo streng en ernstig als haar moeder. Zij zei: “Gaat u weg”.

Daarop greep ze naar de deurklink, om de deur voor de bedelaar dicht te doen. Fijngevormde vingers had zij aan haar kleine witte hand. Op dat ogenblik ontwaakte in Závoczky weer al die woede die in  zestien jaar vagevuur tot rust was gekomen. Zoals de vloed opkomt, zo kwam de bitterheid in hem weer boven. En hij sloeg op de kleine, witte hand, die reikte om de deur voor altijd voor hem dicht te slaan. Het meisje keek hem aan en toen pakte ze de deur en sloot hem. Ze draaide de sleutel in het slot om en Závoczki bleef buiten. Daarop verdampte zijn woede, en hij schaamde zich vreselijk dat hij zijn dochter geslagen had. Verwilderd keek hij om zich heen en merkte dat zijn doorstoken hart weer pijn ging doen. Dus haastte hij zich op weg terug. Eigenlijk wist hij zelf niet waar hij heen ging. Maar gestorven mensen kennen geen andere richting meer dan terug de dood in.

Het was al laat in de avond, toen hij in het grote huis aankwam waar vanuit hij vertrokken was. Daar wist men alles al. De portier grijnsde naar hem vanuit zijn nis. Závoczki boog zijn hoofd en ging zwijgend de trap op om zich te melden. De klerk verwachtte hem. Hij pakte het magazijnnummer aan, drukte het mes in zijn hand en brulde tegen hem: “Jij bent wel de allerergste schoft ter wereld. Komt van de andere zijde terug om zijn kind te slaan!”.

Závoczki zei geen woord. Toen men hem het mes in zijn hart terug stak, zuchtte hij alleen een keer. Toen greep men hem en zette hem op een ijzeren wagentje en schoof hem de hel in. Zo rolde Závoczki uit het roze-achtige licht het rode vuur in, waar hij tot het einde der tijden zou smoren en schreeuwen van pijn. Zo verging het Závoczki.

Het meisje ging echter de huiskamer in naar haar moeder. “Er was een armoedige bedelaar aan de deur” zei zij.  “Hij grijnsde zo akelig, dat ik de deur voor hem wilde dichtslaan. Er laaide een verschrikkelijk vuur in zijn ogen. Zijn ogen huilden, maar zijn gezicht lachte. Net toen ik de deur dicht wilde doen, sloeg hij mij op mijn hand. Zo hard dat het helemaal kletste”. De vrouw keek naar de grond, alsof ze iets zocht. En ze vroeg met een bevende stem: “En toen?”.

“Toen is hij weggegaan. Maar ik tril nog steeds. Hij heeft mij heel hard op mijn hand geslagen, maar het heeft geen pijn gedaan. Het was alsof iemand mij zachtjes aangeraakt heeft. Zijn eeltige, grove hand voelde aan alsof het lippen waren of een hart”.

“Ik weet het”, zei de vrouw heel zacht en naaide door.

En ze hebben er nooit meer over gesproken en ze leefden nog lang, totdat ze dood gingen, en hier is het sprookje afgelopen. Slaap, m’n kleine meid.

Van het Duits in het Nederlands vertaald door DIRK JANSEN]

Bron: Salzburger Festspiele

Internationale Stefan Zweig Gesellschaft

Jahrestagung in Hamburg, 3.- 6. Oktober 2019

Vorläufiges Programm (Stand vom 7. Juli 2019)

Donnerstag, 3.10. 2019: Anreisetag

16.00 Uhr Dämmerungsrundgang durch die Speicherstadt (Bernd Duckstein, Hamburg),

Treffpunkt: U-Bahn Haltestelle “Baumwall” und Ende direkt am

Restaurant “Alte Liebe“.

18.30 Uhr  Abendessen im Restaurant „Alte Liebe“ (Ende ca. 22.30 Uhr)

(Adresse: Kaispeicher B, Koreastraße 1, 20457 Hamburg)

Freitag, 4.10.2019:

09.30 Uhr Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg Carl von Ossietzky

(Adresse: Von-Melle-Park 3, 20146 Hamburg)

Führung durch die Bibliothek

Einführung in das Richard Dehmel-Archiv (Mark E. Amtstätter)

und Besichtigung von ausgewählten Handschriften Zweigs

Beziehung R. Dehmel – S. Zweig,

Lesung aus ausgewählten Briefen R. Dehmels und S. Zweigs:

Malte Godglück  – Robert Tillian

12.00 Uhr  bis 14.00 Uhr Mittagessen im Café „Leonar“

(Adresse: Grindelhof 59, 20146 Hamburg,)

14.30 Uhr  Besichtigung der Elbphilharmonie

17.00 Uhr  Hafenrundfahrt mit Barkasse (Butterkuchen und Kaffee)

18.30 Uhr  Ausstieg Teufelsbrück

18.45 Uhr  Landhaus Baur (Elbschlösschen)

(Adresse: Christian-F.-Hansen-Straße 19, 22609 Hamburg)

19.00 Uhr Stefan Zweig: Ein vielseitiger Weltliterat mit Hamburg-Verbindung.

Einführungsvortrag, Lesung und Gespräch mit der Schauspielerin Mechthild Großmann und den Literaturwissenschaftlerinnen Jasmin Sohnemann und Beate Borowka-Clausberg, in Kooperation mit dem Heine-Haus e.V., mit freundlicher Unterstützung durch die HERMANN REEMTSMA STIFTUNG

20.30 Uhr Empfang der HERMANN REEMTSMA STIFTUNG

anschließend Bustransfer ins Zentrum

Samstag, 5.10. 2019

09.30 Uhr  Sammelpunkt: Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg, Bustransfer

10.00 Uhr  Besichtigung des Künstlerhauses von Richard und Ida Dehmel  (Einteilung in Gruppen zu je ca. 15 Personen) Richard-Dehmel-Straße 1, 22587 Hamburg

Mit freundlicher Unterstützung durch die Dehmelhaus Stiftung Hamburg

12.00 Uhr  Hinweise auf Gelegenheiten zum  Mittagessen

nachmittags frei

19.00 Uhr  An Bord der „Rickmer Rickmers“ im Hafen, Abendessen (Büffet),

(Adresse: Rickmer Rickmers, Bei den St. Pauli Landungsbrücken,

Fiete-Schmidt-Anleger/ Ponton 1a,20359 Hamburg)

Vortrag von Rudolf Angeli (Hamburg): „Die Jubiläumsreise der ‚Schachnovelle‘“

Im Anschluss widmet Elke Rehder (Barsbüttel) den Teilnehmern am
Jahrestreffen der ISZG einen Original-Holzschnitt zur „Schachnovelle“.

Sonntag, 6.10. 2019

10.00 Uhr Mendelssohn-Saal in der Hochschule für Musik und Theater Hamburg

(Adresse: Harvestehuder Weg 12, 20148 Hamburg)

Junge Wissenschaft: Vortrag von Tina Sturm-Ornezeder (Univ. Salzburg):

„Stefan Zweigs ‚Clarissa‘: Ein Romanentwurf“.

10.30 Uhr  Buchpräsentation von Herrn Bernd Oei (Bremen): „Der Grenzgänger: Stefan Zweig und der  europäische Traum“. Zeitlosigkeit von Zweigs politischen Essays, Vision und Kritik Europas.

Pause

11.30 Uhr  Konzert mit Daniel Gutmann, Bariton und Matthias Veit, Klavier.

Philipp Manuel Gutmann: Deutsche Erstaufführung seiner Vertonung von 4 Gedichten

aus den “Silbernen Saiten” (Stefan Zweig) und Kompositionen von Johannes Brahms

und Felix Mendelssohn
12.30 Uhr  Ende des Konzerts
12.48 Uhr  Abfahrt Fähranleger Rabenstraße über die Alster zum Anleger Atlantic (12.56 Uhr)

Ticket: 5 Euro,– / 5 Minuten Fußweg; Abschluss-Brunch im Hamburger Segelclub

(Adresse: Hamburger Segelclub e.V., An der Alster 47, 20099 Hamburg)

Aanmelding kan rechtstreeks bij Hildemar Holl (zie hieronder) of bij mij dirk@stefanzweig.nl (ik help dan bij de aanmelding)                                            

Anmeldung zur Tagung bei mir:  Hildemar.Holl@sbg.ac.at

Tel.: 0043 / (0) 676 427 34 37

Verbindliche Anmeldung erbeten für:

1. Abendessen, am 3. Oktober 2019, 18.30 Uhr bis ca. 22.30 Uhr, Restaurant „Alte Liebe“ (Adresse: Kaispeicher B, Koreastraße 1, 20457 Hamburg; 3-Gang Menü inkl. Mineralwasser für 2 Stunden á 29,00 Euro)
2. Mittagessen, am 4. Oktober 2019, 12.00 Uhr bis 14.00 Uhr, Café „Leonar“ (Adresse: Grindelhof 59, 20148 Hamburg; Buffet inkl. 0,5l Mineralwasser pro Person á 25,00 Euro)
3. Abendessen (Büffet), am 5. Oktober 2019, um 19.00 Uhr an Bord der „Rickmer Rickmers“ im Hafen (Adresse: Rickmer Rickmers, Bei den St. Pauli Landungsbrücken, Fiete-Schmidt-Anleger/Ponton 1a, 20359 Hamburg; Pro Person 35,90 Euro, ohne Getränke)
4. Mittagessen (Abschluss-Brunch), am 6. Oktober 2019, um ca. 13.00 Uhr im Hamburger Segelclub(Adresse: Hamburger Segelclub e.V., An der Alster 47, 20099 Hamburg; Brunch pro Person um 19,50 Euro, inkl. Kaffee und Tee)
5. Besichtigung der Elbphilharmonie, am 4. Okt. 2019, 14.30 Uhr,  (Pro Person 15,00 Euro)(Begrenzte Anzahl an Plätzen)

Bitte geben Sie in Ihrer Antwort die entsprechende Nummer an!

Tagungsgebühr für Mitglieder:  € 30,–       Tagungsgebühr für Gäste:  € 40,–

Überweisung an „Internationale Stefan Zweig Gesellschaft“ erbeten:

Konto bei der BAWAG Salzburg

IBAN: AT02 1400 0570 1031 4528

BIC: BAWAATWW

BEDACHTZAAMHEID EN SNELHEID

 De snelheid waarmee President Trump zijn mening in tweets formuleert is verbluffend, bijna iedereen is blij als we door een snellere trein of nieuwe infrastructuur Londen of Parijs een uurtje sneller kunnen bereiken en velen zien het als een groot voordeel om straks nog sneller op een 5G i.p.v. een 4G netwerk te kunnen internetten.

Snelheid blijken wij, als een vanzelfsprekend, hoog goed te zien.

Onze Stefan Zweig vriend Thomas Klijn vraagt in zijn blog aandacht voor tegenhangers hiervan: bedachtzaamheid, genuanceerdheid en redelijkheid. Thomas vond deze eigenschappen ook in het werk van Stefan Zweig.

Graag drukken wij zijn blog hieronder af.

Dirk Jansen

Stefan Zweig en de zwaarte van de nuance

Onlangs was ik naar een lezing van filosofe Joke Hermsen, waarin zij een toelichting gaf op haar nieuwe essay ‘Het tij keren’ waarin de (politieke) denkers en filosofes Rosa Luxemburg en Hannah Arendt centraal staan. Hermsen pleitte daarin voor een meer menselijke en rechtvaardige samenleving, bijvoorbeeld door het invoeren van een volksraadpleging om zo het democratische gehalte te verhogen.

Tegen de onverschilligheid
Los van de precieze maatregelen die we als individu of groep kunnen nemen, hield Hermsen ook een vurig betoog tegen de onverschilligheid. Want een houding van desinteresse, van ‘het maakt toch allemaal niet uit’, maakt ons kwetsbaar voor tirannieke en charismatische leiders die bevolkingsgroepen buitensluiten, inspelen op angstgevoelens en daarmee de samenleving verdelen in ongewenste kampen. Een zeker niveau van welvaart en optimisme kan sneller kantelen dan we soms denken.

Het deed me (weer eens) denken aan één van mijn favoriete schrijvers, Stefan Zweig (1881-1942). En gelukkig zag ik hem de laatste tijd, rondom de Europese verkiezingen, vaker voorbij komen. Zo herlas filosoof en schrijver/ dichter Maarten Doorman ‘De wereld van gisteren’, het fenomenale boek van de Oostenrijkse schrijver over enkele decennia Europa vanaf het eind van de 19e eeuw.

Doorman zegt daarover in een artikel in NRC: “Zweig schetst een prachtig beeld van het Wenen uit zijn jeugd, waar het onderwijs weliswaar geestdodend saai was en de burgerlijke moraal benepen en hypocriet, maar waar ook minderheden uit heel Europa vreedzaam samenleefden, met verschillende religies, talen en gebruiken en een bloeiende cultuur. Hij geloofde in de rijkdom van al die verschillen.”

Europa als orkest
Dirk Jansen van het Stefan Zweig Genootschap verwoordt deze visie van Zweig treffend: “Hij zag Europa als een groot orkest dat een prachtige, eigen klankkleur heeft. Het samenspel lukt niet altijd; soms speelt een instrument vals of raakt een instrumentengroep uit het ritme. Maar als het samenspelen slaagt is de klank onovertroffen. Het wordt een eenheid. Een culturele eenheid.”

Zweig laat met de ‘Wereld van gisteren’ zien dat we het verleden niet moeten negeren of alleen als nostalgisch gegeven moeten zien; het kan ook een richtsnoer zijn voor toekomstig handelen. Zowel voor de tijd waarin Zweig leefde als voor de onze geldt de waarschuwing die Doorman meegeeft – en waarin ook de boodschap van Hermsen terugkomt: “Onverschilligheid jegens een humaan en democratisch Europa kan onverwachts snel tot een onaangename toekomst kan leiden.”

Beschaafdheid en bescheidenheid
Ik waardeer zelf de genuanceerde mening en schrijfstijl van de Oostenrijker; de redelijkheid en beschaafdheid is volledig in zijn werk verweven. Je kunt dat natuurlijk ook negatiever uitleggen: in een lezing over de correspondentie van Zweig met de veel zwart-wittere Joseph Roth noemde Pieter Waterdrinker Zweig ‘geparfumeerd’. Ik vind dat eerlijk gezegd niet alleen weinig recht doen aan zijn zorgvuldigheid, maar ook aan het esthetische en narratieve niveau van Zweigs oeuvre.

Vertaler Martin de Haan is dezelfde mening toegedaan, zo blijkt uit zijn artikel in de Volkskrant bij het verschijnen van ‘De wereld van gisteren’ in 2014: “Belangrijk is ook dat Zweig in navolging van zijn grote voorbeeld Erasmus altijd de redelijke middenweg zocht, geweld (zelfs als tegenreactie) verfoeide en veel te bescheiden was om zoals Thomas Mann te verkondigen dat de Duitse cultuur overal was waar híj was en dus kon overleven, hoewel het Duits inmiddels de taal van de barbarie was geworden.”

Slappe houding
Zweigs (te grote) beschaafdheid en redelijkheid is hem ook op kritiek komen te staan. Daarnaast worden ook wel vragen gesteld bij zijn al te positieve beeld van zijn geliefde Wenen. De Haan refereert aan Hannah Arendt die in haar recensie vlak na de verschijning van ‘De wereld van gisteren’ in 1944 beweert dat de vooroorlogse harmonie die hij in het boek beschrijft, nooit heeft bestaan en dat hij als rijkeluiszoon blind was voor de grote armoede en de daarmee samenhangende spanningen tussen de klassen in Wenen.

De Haan verwijst ook naar Zweigs biograaf George Prochnik die aangeeft dat Zweig in zijn boek verzwijgt dat hij de opkomst van het nazisme aanvankelijk met bewondering begroette als een bewijs van jeugdige vitaliteit. Hannah Arendt laakt zijn gebrek aan politieke overtuiging en verwoordt het feller: “in plaats van te knokken, zweeg hij, blij dat zijn boeken niet ineens verboden werden.”

Zo zie je dat het streven naar hetzelfde doel, naar meer menselijkheid, door Zweig en Arendt op een heel andere manier werd ingevuld. Ook daar kun je dus genuanceerd naar kijken, geheel in de geest van Zweig.

THOMAS KLIJN

Bronnen:
https://www.nrc.nl/nieuws/2019/05/17/europa-is-een-broze-beschaving-a3960677
https://stefanzweig.nl/stefan-zweig-vandaag/

https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/revival-stefan-zweig~be0d15f8/

(Uitgelichte foto: idee: Boris Brumnjak (1977–2017) / foto: Norman Posselt.

GELUKSBELEVING: INDIVIDUEEL OF MET Z’N ALLEN.

De momenten van gelukbeleving die Stefan Zweig  in zijn werk beschrijft vind ik vaak herkenbaar en beeldend.

Een voorbeeld: in zijn korte verhaal “Onvermoede affiniteit met een ambacht” (Unvermutete Bekanntschaft mit einem Handwerk) komt de ik-figuur na een vermoeiende treinreis in Parijs aan en vindt aan een van de boulevards in de vroege ochtend op een terras een rustige plek.

Zweig schrijft:

“Het was zo’n ochtend die alleen in April voorkomt: hij smaakt als zijdenbonbon, zoet, koel en vochtig. Gefilterd voorjaarslicht met de geur van onvervalste ozon. Op de Boulevard Hausmann rook je plotseling de lucht van verse weiden en de zee. Een van de onstuimige aprilbuien had dit wonder veroorzaakt.

Vers aangekomen voelde ik mij gelukzalig: geen afspraken, geen verplichtingen, in Parijs wist niemand dat ik hier was. Ik had geen plannen ik was volkomen vrij”.

Ik neem aan dat iedereen zulke momenten van diep geluksgevoel kent. Ze zijn nauwelijks bewust op te roepen; ze overkomen je en je bent er blij mee.

Alessandro Barrico, de bekende Italiaanse schrijver en filosoof (bv. Oceaan van een zee en Zijde) voorspelt dat in een komende, vredelievende samenleving de gelukbeleving van iedereen een collectieve aangelegenheid zal worden.   Door de overstelpende mogelijkheden van informatieuitwisseling en met behulp van gametechnieken kan een ieder vrij beschikken over de waarheid, de essentie van dingen en de gelukbelevingen, die door velen zijn opgediept en op internet beschikbaar worden gemaakt.

Een interview met  de schrijver in Letter en Geest van het dagblad Trouw van 22 juni, verhaalt over deze ingrijpende veranderingen. In zijn nieuwe boek “De Game” stelt hij dat er een samenleving aan het ontstaan is waarin geen diepgang en oppervlakkigheid meer bestaan. De grote openbaarheid voorkomt dat machthebbers werkelijkheid en waarheid niet meer kunnen manipuleren.

Alle feiten en opvattingen zijn immers op internet toegankelijk, ook de “postervaringen” (d.w.z. ervaringen die je het gevoel geven dat je werkelijk leeft). Volgens Baricco zal deze samenleving dus per definitie vreedzamer zijn en oorlogen voorkomen.

Eerlijk gezegd hecht ik erg aan mijn persoonlijke, individuele geluksbeleving. Is het lezen van de geluksbeleving van Stefan Zweig niet van een andere orde dan een in het echt beleefd verblijf aan een Parijse boulevard door jouzelf. Je zou hooguit kunnen zeggen dat het lezen van de Zweig-beleving of het bekijken van de YouTube filmpjes over beleefde geluksmomenten van anderen je herinnert aan soortgelijke momenten die je in jouw leven herkent of ermee associeert.

Natuurlijk juich ook ik een vreedzamer samenleving toe en als dat bereikt kan worden met het bekijken van gelukfilmpjes of -teksten van anderen dan zou dat erg mooi zijn.

Toch zou ik mijn eigen, ongeplande beleving van geluksmomenten niet graag inleveren voor Barrico’s Gamemaatschappij.

Maar ik ga zijn boek “The Game” natuurlijk wel lezen

Dirk Jansen

Stefan Zweig Genootschap Nederland

Stefan Zweigs eigen Sternstunde

door Piet Wackie Eysten

‘Ik heb volgens mij het grootste literaire succes van mijn leven behaald, groter dan de Nobelprijs!’

Stefan Zweig aan Romain Rolland, 17 januari 1933

In het begin van de twintiger jaren van de vorige eeuw groeide in Italië het fascisme razend snel. De fascistische beweging was in 1921 gegoten in de vorm van de Partito Nazionale Fascista, onder aanvoering van Benito Mussolini. In oktober 1922 vond de beruchte Mars naar Rome plaats. Zoals enkele jaren later in Duitsland Hitler door Rijkspresident Hindenburg op het schild werd getild, zo werd Mussolini door koning Victor Emanuel III, die hoopte daarmee een burgeroorlog te kunnen vermijden, tot minister-president benoemd in een coalitieregering. Met die coalitie maakte Mussolini echter korte metten. Hij werkte zijn coalitiegenoten de een na de andere uit de regering en regeerde vanaf 1924 praktisch als alleenheerser.

Oppositieleider in het Italiaanse parlement was Giacomo Matteotti, voorman van de Partito Socialista Unitario, een journalist die in Bologna rechten had gestudeerd. Hij keerde zich fel tegen Mussolini. Toen de Duce een groot aantal wetten in één keer door het parlement wilde jagen en de vele klachten over de verkiezingen buiten behandeling wilde laten, noemde Matteotti die verkiezingen onwettig en een farce. ‘Iemand die zoiets zegt’, repliceerde Mussolini, ‘zou niet meer mogen rondlopen.’ Enkele dagen later, op 10 juni 1924, raakte Matteotti vermist. Na enige tijd werd zijn verminkte lichaam gevonden, niet ver buiten Rome. Hij was door een fascistische knokploeg ontvoerd en om het leven gebracht. De berichten hierover leidden in heel Europa tot verontwaardigde reacties. De affaire bracht Mussolini’s bewind een ogenblik danig aan het wankelen. Mussolini ontkende aanvankelijk iedere betrokkenheid. Een half jaar later meende hij echter kennelijk voldoende stoer en stevig in het zadel te zitten om de verantwoordelijkheid voor deze schanddaad openlijk te claimen. In januari 1925 eiste hij in het parlement, de verantwoordelijkheid voor de moord op. Intussen werd Matteotti’s weduwe met haar kinderen in Rome onder huisarrest geplaatst.

In zijn Die Welt von gestern, zijn ‘herinneringen van een Europeaan’, vertelt Zweig dat hij op een dag (het moet in januari 1932 zijn geweest) bezoek kreeg van ‘een Italiaanse dame’. Zij vertelde dat zij de vrouw was van een zekere Dr. Giuseppe Germani, die als kind uit een arm gezin, was opgevoed en medicijnen had kunnen studeren op kosten van Giacomo Matteotti. Hij was destijds een van de zes moedige mannen geweest die het gewaagd hadden de kist van de vermoorde socialistenleider door de straten van Rome te dragen. Vanaf dat moment was hij geboycot en bedreigd. Omwille van de nagedachtenis van zijn weldoener had hij vervolgens een vergeefse poging ondernomen diens vrouw en kinderen Italië uit te smokkelen. Hij was daarbij verraden, gearresteerd en – op valse gronden, de herinnering aan Matteotti wilde Mussolini liever niet oprakelen – veroordeeld tot tien jaar zware tuchthuisstraf (carcere duro). Zijn vrouw wilde nu trachten de namen van enkele beroemde Europese schrijvers en kunstenaars te verenigen in een collectief openbaar protest, om hem vrij te krijgen.

Zweig adviseerde haar met klem van een dergelijke publieke actie af te zien. Hij besefte dat Mussolini nooit zou bewilligen in strafvermindering als men zou trachten hem daartoe van buiten af te dwingen. Integendeel. Maar Zweig was oprecht geschokt en beloofde mevrouw Germani dat hij zou trachten haar te helpen, al wist hij nog niet hoe. Misschien kon hij iets ondernemen via Italiaanse vrienden.

Als mevrouw Germani hem enkele weken later – haar man zit dan inmiddels tien maanden gevangen – een paar van de brieven toestuurt die zij vanuit de gevangenis van hem heeft ontvangen, stuurt Zweig die door aan zijn beroemde en invloedrijke vriend Romain Rolland, zijn oudere geestverwant, met wie hij een intensieve briefwisseling onderhoudt. Maar Rolland is niet onder de indruk. Die brave Germani – ‘un bon bourgeois’ noemt hij hem in zijn antwoord aan Zweig – interesseert hem niet zoveel. Nee, hij maakt zich eerder zorgen over mevrouw Matteotti, die in haar gedwongen verblijf in haar huis in Rome in voortdurende angst leeft.

In mei 1932 brengt Zweig vijf dagen door in Florence. Hij houdt er, in het Italiaans, zijn lezing over ‘De Europese gedachte in haar historische ontwikkeling’. De zaal in het Palazzo Vecchio, waar de lezing plaatsvindt, is bomvol. ‘Italië is prachtig, iedereen is even tactvol, heel anders dan ik verwachtte,’ schrijft hij aan Friderike, zijn vrouw. Ook aan Rolland doet hij verslag: ‘Het was mooi om te zien hoeveel mensen blij waren ideeën te horen die hier in Italië niet openlijk kunnen worden uitgesproken.’ Er schemert in zijn brief, die van 9 mei dateert, enige sympathie door voor Mussolini.

‘Het valt niet te ontkennen, schrijft hij, dat Mussolini met zijn grote intelligentie veel goeds heeft gedaan in Italië. De financiën zijn er beter op orde dan elders, belangrijke openbare werken zijn ter hand genomen en het optimisme dat het volk is ingepeperd vormt een krachtige economische drijfveer. Maar onbegrijpelijk blijft de angst van deze man voor het vrije woord! De pers gemuilkorfd, de kranten een spreekbuis van de aanbeden afgod, strenge inquisitie voor boeken – ik heb veel intellectuelen gesproken en ben verbaasd hoe onverbloemd zij zich uitlaten over de verstikkende atmosfeer. Ik heb geprobeerd iets voor die arme Dr. G[ermani] te doen en in ieder geval duidelijk gemaakt dat men bij ons van die zaak op de hoogte is – mijn vrienden daar hadden er geen idee van, ze kenden zelfs zijn naam niet. […] Het is werkelijk een erbarmelijke toestand – al weet ik wel dat het bij ons, als de nationaalsocialisten aan de macht komen, nog duizendmaal erger wordt, want M[ussolini] is tenminste zeer intelligent.’

Deze waarderende woorden over de Duce vielen bij Rolland niet in goede aarde. Hij is teleurgesteld in de humanist Zweig, die zich inzet voor een individueel slachtoffer van het verwerpelijke regime en niet, zoals Rolland, gelooft in de kracht van massaal verzet. Zelf wordt Rolland op dat moment in beslag genomen door de voorbereidingen voor het World Congress against War, dat in augustus in Amsterdam gehouden zal worden. Hijzelf heeft daartoe, samen met de Franse communistenleider Henri Barbusse, het initiatief genomen. Vanwege zijn zwakke gezondheid kan Rolland tot zijn spijt en ergernis het congres zelf niet bijwonen, zijn openingstoespraak moet door iemand anders worden voorgelezen.

Maar ook Zweig, toekomstig auteur van de Schachnovelle, blijkt op meerdere borden tegelijk te kunnen schaken. Hij heeft die zomer zijn biografie van Marie Antoinette voltoord. ‘Ik ben doodmoe’, schijft hij op 1 september 1932 aan Rolland. ‘Ter verstrooiing schrijf ik nu een vrolijke operatekst voor Richard Strauss^[1]. Ik verwacht er niet veel van en ik doe geen enkele moeite iets diepzinnigs te bedenken. Ik vermaak me er alleen mee dit libretto (naar de Silent Woman van Ben Jonson) voor hem te schrijven. Hij is er geweldig mee ingenomen.’

Zijn toezegging aan Mevrouw Germani is Zweig intussen niet vergeten. In dezelfde brief schrijft hij aan zijn Franse vriend dat hij opnieuw een hartverscheurende brief van haar heeft ontvangen. Hij overweegt nu rechtstreeks aan Mussolini te schrijven. ‘Die is ijdel’, schrijft hij (van vrienden wist hij, vertelt Zweig in Die Welt von gestern, dat Mussolini een van de eerste en meest toegewijde lezers van zijn boeken in Italië was),

‘en als ik mij tot hem persoonlijk wend, is hij misschien bereidwilliger dan wanneer hij officieel wordt benaderd. Als ik hem duidelijk en zonder pluimstrijkerij, schrijf dat ik, als Oostenrijker, om pardon vraag (niét om gratie) voor iemand die tegen Oostenrijk heeft gevochten^[2], zou hij dat misschien als voorwendsel kunnen gebruiken. Ik heb er nog niet toe besloten, maar áls ik het doe, zal ik u mijn brief laten lezen. U begrijpt wel dat ik er een offer mee zou brengen, want ik zou hem duizendmaal liever publiekelijk aanpakken. Maar telt het lijden van een vrouw niet zwaarder dan mijn trots en mijn gemoedsrust?’

Het overtuigt Rolland niet. Alleen openbaar spektakel, angst voor de publieke opinie, meent hij, kan invloed op de dictator hebben. ‘Ik verwacht niets van een persoonlijke brief aan Mussolini’, antwoordt hij Zweig. ‘Mussolini is in wezen een lafaard. Hij is alleen te beïnvloeden met druk van de publieke opinie. U krijgt misschien een beleefd antwoord, maar u moet niet verwachten dat de Duce een door hem gedicteerd vonnis terugdraait, of dat hij een ongelukkige die hij de mond wil snoeren omdat die teveel weet over de ware gronden van zijn veroordeling, zal vrijlaten.’

Maar Zweig laat zich niet ontmoedigen. Korte tijd later ontvangt hij van de Academia d’Italia een uitnodiging voor een ‘Europa’-congres, dat in november in Rome zal worden gehouden. Hij ziet af van deelname (‘om geen handen te hoeven schudden die ik liever niet aanraak’, schrijft hij Rolland), maar stuurt wel de tekst van zijn toespraak over Die moralische Entgiftung Europas, het moreel desinfecteren van Europa, die tijdens het congres zal worden voorgelezen. In een Romeinse krant wordt het wegblijven van het congres van deze ‘vijand van Italië’ fel bekritiseerd.

Tegenover Rolland, die hij in sommige van zijn brieven zijn mentor of leermeester noemt, voelt Zweig kennelijk toch de behoefte nogmaals zijn rechtstreekse benadering van Mussolini te rechtvaardigen. ‘Ik heb al het mogelijke gedaan om die wanhopige vrouw te helpen’, schrijft hij,

‘maar ik ben overal gestuit op angstvalligheid en tegenwerking. Uiteindelijk heb ik rechtstreeks aan Mussolini geschreven, waardig, naar ik hoop, en zonder vleierij. Ik heb een goed geweten. Ik heb mij uit medelijden de zaak van Germani’s vrouw aangetrokken en ben recht op mijn doel afgegaan door mij te richten tot de enige die  haar kan helpen. Of mijn boeken daar worden verbrand, of men mij laf noemt dat ik aan Mussolini heb geschreven, kan mij niets schelen. Ik heb gedaan wat ik volgens mijn geweten moest doen. Ik kan mij niet doof houden voor een wanhopige vrouw die mijn hulp heeft ingeroepen. Ik stuur u, als u wilt, een kopie van mijn brief, die zal u niet beschamen.’ (brief van 18 december 1932)

Een maand later, op 17 januari 1933, ontvangt Zweig een telegram waarin Mussolini laat weten dat hij aan Zweigs verzoek zal voldoen. Nog dezelfde dag schrijft Zweig opgetogen aan Rolland:

‘tout en secret (ik wil niet dat het bekend wordt): ik heb volgens mij het grootste literaire succes van mijn leven behaald, groter nog dan de Nobelprijs: ik heb Dr. Germani gered! Zoals u weet heb ik Mussolini persoonlijk geschreven en hem gevaagd de gevangenschap in ballingschap om te zetten en nu laat hij mij via het Gezantschap in Wenen weten dat hij niet alleen mijn verzoek heeft ingewilligd, maar dat binnenkort vrijlating zal volgen. Ik ben volmaakt gelukkig, die arme vrouw was de waanzin nabij.’

De aarzelende sympathie voor Mussolini uit eerdere brieven, lijkt door dit succes in regelrechte bewondering te zijn omgeslagen, want de brief vervolgt:

‘Ik moet ondanks alles de energie bewonderen van die man, die de wereld regeert en eenvoudigweg op een aangetekende brief die iemand ergens op de post heeft gedaan, zo snel reageert. Petje af! Ik weet zeker dat hij geraakt is door mijn oprechtheid en dat ik niet teveel woorden heb gebruikt: mijn bief kan, als men wil, in iedere krant gepubliceerd worden. In haast en entre nous. Ik ben dolgelukkig!’

Rollands reactie laat niet lang op zich wachten. Hij wenst Zweig per kerende post geluk met het feit dat hij Germani ‘aan de fascistische kerkers heeft weten te ontrukken.’ Maar hij verbindt daar direct een waarschuwing aan. ‘Zeker, Mussolini is slim’, schrijft hij. ‘Maar laat u zich alstublieft niet om de tuin leiden! Uw onvoorwaardelijke bewondering voor hem is totaal misplaatst. Er is geen enkele reden om, zoals u schrijft, ‘uw petje af’ te nemen voor de beul van Matteotti en Amendola^[3].’

‘Non, mon ami’, haast Zweig – die Rolland steeds in het Frans schrijft – zich te antwoorden,

‘ik ben heus niet vergeten wat Mussolini heeft gedaan. Maar ik was zó blij toen ik het goede nieuws hoorde, dat ik (vergeef het mij!) de man wel had kunnen omhelzen. U weet als geen ander hoeveel moeite die brief mij gekost heeft. Ik wilde het niet, mijn zogenaamde overtuiging leed er vreselijk onder, maar ik ben daar overheen gestapt en heb het toch gewaagd. En het besef dat Germani nu weer vrije lucht ademt en de hemel ziet, is voor mij duizendmaal belangrijker dan mijn eigen gedachten.’

*

De briefwisseling tussen Zweig en Rolland over deze aangelegenheid legt mijns inziens een wezenlijk verschil tussen hen beiden bloot, hoezeer zij overigens ook gelijkgezind waren. Rolland, gedreven humanist en pacifist, evengoed als Zweig, was zich sterk bewust van zijn grote morele gezag in Europa en daarbuiten. Hij besefte dat hij daarmee de massa kon inspireren tot actief verzet tegen het dreigende kwaad. Niet voor niets was hij initiator en drijvende kracht achter het World Congress against War in Amsterdam. Hij schrijft Zweig daar enthousiast over, als deze hem juist over de zaak Germani heeft bericht. Zweig daarentegen, niet minder pacifist en humanist dan zijn jarenlange vriend, verafschuwt en wantrouwt alles wat naar politieke activiteit of massabeweging neigt. Hij laat zich door zijn humanisme niet inspireren tot deelname aan massabewegingen of politieke partijen, maar wel tot concrete hulp aan een bedreigd medemens, zelfs als hij het middel dat hij daartoe aanwendt maar nauwelijks met zijn geweten in overeenstemming kan brengen.

Misschien ligt hier wel de kiem van de verwijdering tussen beide vrienden, die zich kort daarna zou openbaren. Een bezoek aan Rolland in september 1935 noemt Zweig in een brief aan Friderike ‘höchst unerfreulich’. Het zou hun laatste ontmoeting blijken te zijn.

===

[1] Het libretto voor diens Die schweigsame Frau.

[2] In de Eerste Wereldoorlog had Italië in mei 1915 partij gekozen voor de Entente, tégen haar voormalige bondgenoot Oostenrijk.

[3] Giovanni Amendola (1882-1926), Italiaans liberaal politicus, scherp criticus van Mussolini, in maart 1926 bezweken aan mishandeling door fascisten.

NIEUWSBRIEF STEFAN ZWEIG GENOOTSCHAP                                                        NEDERLAND

                                        20 april 2019

HET SCHIMMIG SPEL ROND DE BENAMING VAN EEN PLEK IN SALZBURG NAAR STEFAN ZWEIG

Met verwondering heb ik gekeken naar de, voor een buitenlander, moeizaam te begrijpen gebeurtenissen rond het benoemen van een straat of plein in Salzburg naar Stefan Zweig.  Het werd in de huidige eeuw voor het stadsbestuur steeds moeilijker uit te leggen dat de naam van de wereldberoemde schrijver Stefan Zweig nergens in Salzburg terug te vinden was. Pas na een moeizame strijd kreeg de opgang naar het voormalige huis van Zweig aan de Kapuzinerberg een dubbele benaming waarin ook de naam van Zweig werd opgenomen.                              De naamsverandering werd niet in het postadressenbestand opgenomen. Dus het voormalige huis van Zweig ligt nog steeds aan de Kapuzinerberg 5 en niet aan de Stefan Zweig Weg 5.

In Salzburg vestigden zich, met een zekere ondersteuning van de universiteiten in Salzburg, twee Stefan Zweig organisaties. Maar een volwaardige naamgeving bleef ontbreken. In de schermutselingen om dit thema op de agenda van de gemeenteraad te krijgen verschenen  (half-serieus bedoelde) suggesties voor naamgeving.

Maar, zoals wij u eerder berichtten, is kortgeleden het plein voor de ingang naar de Kapuzinerberg omgedoopt tot  STEFAN ZWEIG PLATZ .

Bij mij blijft de vraag hangen naar het “waarom” van al deze besmuikte weerstand. Aan het ontbreken van bekendheid van Stefan Zweig in Europa en daarbuiten kan het niet gelegen hebben.

Ik vond in een artikel, vorig jaar geschreven door de afscheidnemende directeur van het Stefan Zweig Centre Salzburg Klemens Renolder, een paar antwoorden en suggesties voor mogelijke antwoorden.

Het relevante deel van dit artikel vertaalden wij en geven het graag hieronder weer.

 Dirk Jansen

Zeer geachte dames en heren, beste vrienden van het Stefan Zweig Centre Salzburg,

Ja, het is juist dat Marko Feinhold, de President van de Israelitischen Kultusgemeinde von Salzburg en wij van het Stefan Zweig Centre meerdere malen hebben gewezen op de misstand dat er in onze stad iets belangrijks mist: in het centrum van Salzburg is er geen straat, plein of brug die naar Stefan Zweig genoemd is.

Vele derde en vierde rangs kunstenaars uit de muziek, literatuur en beeldende kunst, ook diegenen die met het Nationaal-Socialisme verbonden raakten, viel de eer te beurt om op een straatnaambordje vernoemd te worden. Dit alles zou hier onvermeld kunnen blijven, als Stefan Zweig, wiens persoon in de hele wereld met Salzburg wordt geassocieerd, deze eer zou krijgen.

De zg Stefan Zweig weg, die de Kapuzinerberg opvoert, is (nog afgezien van zijn onsmakelijke ontstaansgeschiedenis) niets dan een leeg gebaar, want er bestaan geen postadressen aan deze weg en als men iemand wil schrijven die hier woont, moet men het adres Kapuzinerberg 9 oder Kapuzinerberg 12 op de enveloppe schrijven. De Stefan-Zweig-Weg, die natuurlijk altijd zo moet blijven heten, bestaat echter in werkelijkheid alleen op de bordjes.

Sinds men Marko Feingold bij zijn 100^ste verjaardag op een openbare feestelijke bijeenkomst in de Salzburgse Residenz heeft beloofd om zijn herhaaldelijk uitgesproken wens te vervullen, is er helaas niet veel gebeurd. Zo lagen de zaken bij na vier jaar geleden. Groene gemeenteraadsleden probeerden steeds weer de Stefan-Zweig-Weg serieus te laten nemen en de aanliggende panden van dit adres te voorzien. Maar zelfs dit voorstel werd afgewezen. Daarbij werd ons voorgeworpen dat er geen dubbele postadressen mochten ontstaan, daarbij vergetend dat er voor bv. Hans Makart, Georg Trakl, Wolgang Amadeus Mozart of Herbert von Karajan allang zulke dubbelaanduidingen bestaan.

Het was ons toen al duidelijk dat onze door zoveel mensen gesteunde wens op een dag ingewilligd zou worden. Nu, op de 75^ste sterfdag van de schrijver is het zover. Ik geef toe dat ons een lange moeizame weg was bereid. Maar alle ergernissen en bizarre samenzweringstheorieën over antisemitische krachten die aan het werk zouden kunnen zijn, zijn nu vergeten. Alle verantwoordelijke ambtenaren en gezagsdragers en alle betrokken personen roepen wij een welgemeend dank u wel toe voor het vervullen van onze wens.

…………

Klemens Renolder