Nog tijdens zijn leven werden de boeken van Stefan Zweig al in vele talen vertaald en in grote delen van de wereld gelezen. Zweig gaf in ballingschap de moed op, omdat hij tegelijkertijd met zijn vaderland Europa ook het publiek zag ondergaan dat hem het meest aan het hart lag, dat hij het beste kende. En toch zijn zij er nog steeds, de Europese lezers en lezeressen, dat wordt snel duidelijk als je je met dit onderwerp bezighoudt.
Omdat het in deze tekst om de gewone lezers en lezeressen moet gaan, dus om degenen die Stefan Zweig werkelijk wilde bereiken, verplaatsen wij ons om te beginnen kort in iemand die net ergens de naam van Stefan Zweig heeft gehoord en nu meer van hem wil weten. Als hij hem op Wikipedia opzoekt zal hij de schrijver zeer waarschijnlijk vinden. Want over de persoon van Stefan Zweig zijn er in 57 talen bijdragen. Europeanen kunnen zich in iedere Europese taal – behalve in het Lets – informeren, van het Bretons, Catalaans, Baskisch, Fries, Keltisch, Alemannisch, Occitaans, Latijn, Esperanto en Ido tot gewoon in het Engels.
Werkelijk geïnteresseerden willen echter een boek kopen – hoe ziet de Europese boekenmarkt er in de 21ste eeuw uit? Onze speurder zal in Frankrijk zeker aan zijn trekken komen. Stefan Zweig had een bijzondere verhouding met Frankrijk, zoals blijkt uit zijn uitspraak: “ik houd van Frankrijk als van een tweede vaderland”. Zweig had en heeft in Frankrijk nog steeds veel lezers. De best verkopende boeken zijn Die Welt von Gestern en Die Schachnovelle. In de jaten 2008 en 2009 veroorzaakten nieuwe vertalingen van Widerstand der Wirklichkeit en War er es? Een waarlijke Zweig renaissance. Deze novellen waren in het Duitse taalgebied weliswaar allang bekend, maar in Frankrijk werden ze als een ontdekking uitstekend gepromoot. In 2011 verscheen het theaterstuk Legende eines Lebens als het eerste e-book van Stefan Zweig. Als bijzondere erkenning voor het werk van de schrijver nam de uitgever Gallimard hem op in de prestigieuze Pléiade bibliotheek, waartoe in 2013 twee banden met een groot deel van het werk van Zweig werden uitgegeven.
In Engeland waren lange tijd maar weinig werken te verkrijgen. Pas in 1997 begon de uitgeverij Pushkin Press Zweigs werk nieuw uit te geven, als eerste Die Schachnovelle, gevolgd door andere novellen en Casanova. In 2009 verschenen als reactie op de activiteiten in de Franse markt tegelijkertijd vier nieuwe boeken, behalve Widerstand der Wirklichkeit, twee verzamelingen van novellen en Die Welt von Gestern. Het grootste sukses voor Puskin Press was de roman Ungeduld des Herzens, die in 2010 in een nieuwe vertaling van Anthea Bell verscheen. Dit boek was al aan het einde van de jaren dertig een groot Zweig-sukses in Engeland geweest. Dat de Britten Zweig vooral als een verhalen verteller en romanschrijver waarderen blijkt uit het feit dat de eerste Engelse vertaling van Zweigs’ niet voltooide roman Rausch der Verwandlung, die in 2009 bij Sort of Books verscheen, heel lang het grote sukses van een Zweig uitgave in Engeland was. Filmrechten werden verleend en veel recensies verschenen over de roman en de persoon van Zweig. Na deze roman is de Schachnovelle, die ook bij Penguin Books is verschenen, demeest suksesvolle vertaling in Groot-Brittannië, het is zelfs als e-book verkrijgbaar. Het is verrassend op te merken dat de Sternstunden der Menschheit al lange tijd niet meer uitgebracht is.
In Spanje ligt het geheel anders. Widerstand der Wirklichkeit en Rausch der Verwandlung (uitgegeven door Editorial Quaderns Crema) vonden hier niet de weerklank die zij in Frankrijk en Engeland kregen. In Spanje zijn de gebruikelijke titels (Sternstunden der Menschheit, Die Welt von Gestern, Brief einer Unbekannten, Vierundzwanzig Stunden aus dem Leben einer Frau en Schachnovelle) verre uit het bekendst. Twaalf werken zijn in het Catalaans vertaald en twee novellen zijn in het Baskisch (Euskera) te lezen.
In Italië is Widerstand der Wirklichkeit nog altjd niet verschenen. Het is opvallend dat in Italië sinds 2000 tien verschillende uitgeverijen het werk van Zweig verdelen. Vooral de verhalenverteller Zweig is hier geliefd, het meest suksesvolle boek van de laatste jaren is Brief einer Unbekannten, dat bij Mondadori verscheen. De romans nemen niet zo’n belangrijke plaats in als bijvoorbeeld in Groot-Brittannië; Rausch der Verwandlung verscheen in 2011 wel voor het eerst in het Italiaans.
In Griekenland zijn in de afgelopen jaren enkele werken van Zweig uitgegeven, maar slechts in kleine oplagen. Die Schachnovelle en een bundel met Die Unsichtbare Sammlung en Buchmendel waren het meest suksesvol. De biografische romans zijn op dit moment grotendeels uitverkocht, Rausch der Verwandlung is in voorbereiding.
In Hongarije is Stefan Zweig zeer geliefd, vooral zijn historische biografieën en zijn essays, Die Welt von Gestern en zijn romans Ungeduld der Herzens, Rausch der Verwandlung en Clarissa. Deze belangstelling is goed te begrijpen als je bedenkt dat Hongarije een deel van “de wereld van gisteren” was.
Europa heeft natuurlijk nog veel andere landen en talen waarin delen van Zweig’s werk gekocht kunnen worden. Hoe vele dat zijn kan slechts blijken uit een simpele opsomming van landen waarin in de laatste tien jaar werk van Stefan Zweig is verschenen: Albanië, Bulgarije, Denemarken, Estland, de Faeröer Eilanden, Nederland, IJsland, Kroatië, Letland, Polen, Portugal, Roemenië, Slovenië, Zweden, Tsjechië en de Oekraïne. Het vaakst verschenen in deze landen novellen verzamelingen en enkel uitgaven, iets minder Die Welt von Gestern en biografische studies. In Rusland verscheen in 2009/2010 een uitgave die bijna het gehele wek van Zweig bevat en in Turkije werd in de afgelopen jaren niet alleen vele novellen, romans en biografisch werk gepubliceerd, maar ook essays en correspondentie.
Na deze rondgang door Europa blijft er nog een witte vlek achter: Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. Natuurlijk zijn hier allang alle werken uitgegeven, nieuwe vertalingen kunnen de boekenmarkt niet stimuleren en de briefwisselingen die beetje bij beetje bewerkt worden richten zich toch op een beperkt publiek. Het meest gelezen, best gewaardeerde en vaakst gedrukte werk van Zweig in het Duitse taalgebied is Die Schachnovelle. Nu al is deze novelle in verschillende uitgaven bij S. Fischer en Fischer Taschenbuch Verlag verkrijgbaar. Als in 2013 de rechten, 70 jaar na Stefan Zweig’s dood, zijn verlopen nemen ook Diogenes, Suhrkamp, DTV, Insel en Reclam onder andere Die Schachnovelle in hun bestanden op. Uit de selectie die deze uitgevers maken blijkt duidelijk dat Zweig in het Duitse taalgebied voornamelijk als prozaschrijver wordt gelezen; zijn theaterstukken, essays en zijn lyriek grotendeels onbekend.
Dit beeld wordt bevestigd door een kleine online enquête die ik uitvoerde: Die Schachnovelle is het bekendst, op enige afstand gevolgd door Sternstunden der Menschheit. Het meest gelezen wordt Die Schachnovelle, misschien ook omdat het schoolleesstof is, gevolgd door Die Welt von Gestern, Angst en de Sternstunden.
Waarom trekt Stefan Zweig vandaag aan de dag zoveel mensen in zoveel verschillende landen. Recensies, artikelen, blogs, boekomslagen en reclameteksten zetten Zweig neer als een psychologisch bedreven schrijver die (volgens een Italiaans artikel) vrouwen als geen ander begrijpt, wiens verhalen spannend en goed te begrijpen zijn. Vaak wordt hij gezien als de vertegenwoordiger van de Habsburgse wereld van gisteren en als groot humanist en Europeaan. De belangstelling voor zijn persoon blijkt ook uit de verscheidenheid aan biografieën. Een biografie werd intussen in het Engels, Spaans en Hongaars vertaald en in veel landen verschenen eigen biografieën. Zweig’s leven en werk, in het bijzonder de laatste jaren van zijn leven, worden in geactualiseerde vorm voor toneel en televisie bewerkt. In de zomer van 2012 werd bijvoorbeeld een theaterbewerking van Ungeduld des Herzens in Reichenau uitgevoerd., Die Schweigsame Frau, waarvoor Zweig het libretto schreef was in Chemnitz te zien en in Engeland en Frankrijk kwamen stukken in première die de laatste jaren van Zweig’s leven verbeeldden. In Kiel werd in 2013 een operabewerking van Die Schachnovelle opgevoerd.
De schrijfstijl van Zweig werd in het Duitstalig gebied niet zelden bekritiseerd en voor veel jonge lezers kunnen de ongebruikelijke wendingen een hindernis in het leesplezier zijn.
Nieuwe vertalingen zijn een goede mogelijkheid om het werk van Zweig te moderniseren. Want een goede vertaling houdt zondermeer opnieuw- schrijven en opnieuw- dichten in een andere taal in en dit moet als nieuwe perspectief voor het werk van Zweig van harte welkom worden geheten. Want wij wensen hem tenslotte toe, dat hij ook in de toekomst veel in zijn vaderland Europa gelezen zal worden.
Vertaling Dirk Jansen
