Imagno/Hulton Archive/Getty Images
In de New York Review of Books van 8 mei 2014 staat onder de titel His Exile was Intolerable een artikel gewijd aan Stefan Zweig. Anka Muhlstein recenseert hierin The Impossible Exile van George Prochnik. Dit boek behandelt de drijfveren tot het besluit van Zweig om Europa te verlaten en in ballingschap te gaan. Onze informatie over de inhoud van het boek van Prochnik is gebaseerd op de weergave die Anka Muhlstein in haar recensie geeft.
Prochnik’s belangrijkste thema is het, naar zijn mening, mislukken van de levensstrategie van Zweig. Dit mondde uiteindelijk uit in zijn geestelijke ontwrichting en zelfmoord. Met name zijn attitudes om scherpe confrontaties in zijn leven te ontwijken, om vooral rust en vrede voor zichzelf te zoeken en om te vermijden dat hij uitgesproken politieke standpunten moest innemen worden hierbij benadrukt. Als zijn geliefde Europa, waarin je onbelemmerd kan reizen en leven, door Hitler-Duitsland worden ondermijnd dan voelt hij zich verloren en teruggeworpen op zijn verbondenheid met het eeuwig zwervende joodse volk. Dit dreigend gemis aan perspectief, rust en geborgenheid doet hem uiteindelijk besluiten zijn leven te beëindigen.
Dit is naar onze mening een aannemelijke verhaal dat echter niet voldoende recht doet aan de constructieve kanten van Zweig’s persoonlijkheid.
Aan de hand van een citaat van Thomas Mann, dat ook in het artikel wordt genoemd, kan dit duidelijk gemaakt worden. Hierin oordeelt Mann over Zweig’s zelfmoord:
“Hij (Zweig) had de nazi’s nooit deze triomf mogen gunnen, en als hij ze krachtiger had gehaat en veroordeeld dan zou hij dit nooit hebben gedaan”.
Mann heeft kennelijk niet kunnen inzien dat Stefan Zweig een mens was die niet kon haten. Of zoals Imgard Keun stelde:
“…hij hoorde tot het soort mens dat leed, maar niet wilde en niet kon haten”.
Iedereen die de autobiografie van Zweig (De Wereld van Gisteren) heeft gelezen weet dat hij vrij onzeker en met gemis aan vanzelfsprekend zelfvertrouwen in de wereld stond. Zijn levensstrategie was gebaseerd op het bevorderen van harmonisch samenleven. Hij koesterde hierbij de veronderstelling dat: wie goed doet, goed ontmoet.
In de extreme omstandigheden van het nationaal-socialisme in Hitler-Duitsland zal deze opvatting zich tegen hem keren. Daarbij heeft het zeker niet geholpen dat Zweig leed aan depressies.
In vreedzame en welvarende omstandigheden (zoals wij bijvoorbeeld nu al decennia in Europa meemaken) is de zachtmoedige levenshouding van Stefan Zweig echter veelal gepast en constructief.
